Τρίτη 20 Μαΐου 2008

Η σύγκρουση δογμάτων δεν είναι συμφορά αλλά ευκαιρία
Alfred N. Whitehead: "Science and the Modern World"

Η συνάφεια μεταξύ επι­στημονικών θεωρήσεων και φιλοσοφικών αναζητήσεων είναι ένα θέμα που αξίζει να μελετηθεί. Έχει δηλαδή αξία η ιστορική διερεύ­νηση για το πώς επηρεάστη­καν οι διάφορες θεωρίες για το σύμπαν (μικρόκοσμο και μακρόκοσμο) από τις φιλοσο­φικές απόψεις της εποχής τους ή ακόμα και από τα θρη­σκευτικά πιστεύω που κυριαρ­χούσαν.
Είναι ερώτημα το αν οι κοσμολογικές θεωρήσεις καθοδηγήθηκαν έστω και ασυ­νείδητα, διότι οι αγκυλώσεις των φιλοσοφικών ρευμάτων της εποχής τους, εμπόδιζαν κάποιους να δουν παραπέρα. Το σίγουρο είναι ότι δεσμευόντουσαν από τα μέσα που διέ­θεταν.
Δεν γνωρίζουμε αν ένα μυαλό σαν του Νεύτωνα θα έβλεπε τα πράγματα διαφορε­τικά αν είχε άλλα δεδομένα, αν δηλαδή είχαν προηγηθεί ανακαλύψεις που σήμερα τις θεωρούμε αυτονόητες αλλά τον 16ο αιώνα ή και πιο πριν δεν ήταν.
Η γνωστή ιστορία με τον Γαλιλαίο που έφτασε σχεδόν στην πυρά επειδή αποτόλμησε να θεωρήσει τη γη περιστρε­φόμενο πλανήτη γύρω από έναν ακίνητο Ήλιο είναι ένα δευτερεύον ζήτημα. Είναι βέβαιο ότι έφταιγε η κοντόθω­ρη άποψη των κληρικών, που δεν κατάλαβαν ότι η επιστημο­νική άποψη του Γαλιλαίου δεν ακύρωνε την περί Θεού αίσθη­ση που είχαν αυτοί ή το ποί­μνιο τους. Με λίγα λόγια ο Θεός μπορεί να υπάρξει ανε­ξάρτητα αν η γη γυρίζει ή όχι. Μάλλον η όλη ιστορία οφειλό­ταν σε μια υστερική αντίδραση και κυρίως σ’ ένα παιχνίδι εξουσίας και άρα καθορισμού του κατόχου της απόλυτης αλήθειας.
Για εκατοντάδες χρόνια ένα φιλοσοφικό ρεύμα κυριάρχησε στους επιστημονικούς κύκλους. Η νευτώνια αντίληψη για το σύμπαν και ο ντετερμινισμός (αιτιοκρατία) που καθιέρωσε, έγινε δόγμα και οδήγησε την έρευνα σε συγκεκριμένα μονοπάτια. Η λογική ήταν ότι αν η γη γυρίζει τώρα, θα συνεχίζει την κίνηση της εσαεί. Πρακτικά, αν γνωρί­ζουμε τη θέση και την ταχύτητα ενός σώματος τώρα, μπο­ρούμε να απα­ντήσουμε για το πού θα βρίσκε­ται αυτό, ένα εκατομμύριο χρόνια αργότε­ρα. Στο σύμπαν είναι όλα τόσο καλά τακτοποιημένα που δεν υπάρχουν εκπλήξεις. Οι συμμετρίες είναι άψογες κι αν η κίνηση ενός ουράνιου σώμα­τος δεν είναι κατανοητή ή εξη­γήσιμη, σίγουρα κάποιο δεδο­μένο μας λείπει, που αν το ’χαμε δεν θα υπήρχαν απο­ρίες.
Σ’ αυτήν την κατεύθυνση πορεύτηκε η επιστημονική κοι­νότητα μέχρι τις αρχές του αιώνα μας. Η μελέτη του ατό­μου έδωσε ένα μοντέλο με πυρήνα όπως ο Ήλιος και ηλε­κτρόνια που περιστρέφονται γύρω του όπως οι πλανήτες, έδωσε δηλαδή μια εύκολη εξή­γηση για το πώς ο κόσμος είναι τελικά μία επανάληψη του μικρού που γεννάει το μεγάλο. Η θέση ότι κάθε γεγο­νός έχει το αίτιο του ήταν αξίωμα. Έτσι η κλασική αντίλη­ψη ήταν ότι ζούμε σ’ ένα σύμπαν, όπου περιττεύει η ελεύθερη βούληση και τα γεγονότα ακολουθούν μια προδιαγεγραμμένη πορεία.
Η ειδική και λίγο αργότερα, η γενική θεωρία της σχετικότη­τας μπορεί να γκρέμισαν την νευτώνια άποψη για τη γεωμε­τρία του σύμπαντος αλλά παρέμειναν αυστηρά αιτιοκρα­τικές. Είναι γνωστό το ανέκδο­το ότι ο Αϊνστάιν απάντησε στην κβαντομηχανική, που ασχολείται με πιθανοκρατική λογική για την κίνηση των υποατομικών σωματιδίων ότι «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια...».
Το πρώτο «ράγισμα» στην κρυστάλλινη αιτιοκρατία που ερμήνευε παραπάνω από ικα­νοποιητικά τον κόσμο, ήλθε από έναν άνθρωπο που είχε από νωρίς χαρακτηριστεί σαν «τέρας των μαθη­ματικών», τον Henri Poincarè. Προσπαθώντας να μελετήσει την κίνηση τριών σωμάτων με τις εξισώσεις του Νεύτωνα, κατέληξε σ’ αυτό που λέγεται μη ολοκληρώσιμο σύστημα, δηλαδή έδειξε ότι δεν μπορεί να βρεθεί ακριβής λύση για την κίνησή τους με την χρήση της μαθηματικής ανάλυσης.
Ο Νεύτων πίστευε ότι η φύση αγαπάει την απλότητα και είχε δημιουργήσει ένα μοντέλο που ερμήνευε με απλότητα το σύμπαν και φυσικά όλο αυτό υπήρξε μια μεγάλη παγίδα διότι έφτασε σε αδιέξοδο.
Το αποτελεσματικό όμως κτύπημα στην αιτιοκρατία το έδωσε η κβαντομηχανική, που ξεκινάει στις αρχές του 20ού αιώνα. Σύμφωνα μ’ αυτήν, η συμπεριφορά των υποατομικών σωματιδίων από τα οποία αποτελούμαστε, είναι απρό­βλεπτη και δεν υπόκειται σε αιτιοκρατικούς μηχανισμούς. Μόνο να πιθανολογήσουμε μπορούμε για το πού θα βρεθεί ένα ηλεκτρόνιο ή για το αν αυτά τα μικρά φαντάσματα είναι σωματίδια ή όχι.
Η κβαντική φυσική δεν είναι απλά, άλλη μια θεωρία για την οποία θα περιμένουμε να δούμε αν ισχύει ή όχι. Αποτε­λέσματά της χρησιμοποιούμε ήδη στην καθημερινή μας ζωή. Το γεγονός ότι αποτελούμα­στε από ένα σύνολο σωματι­δίων που το καθένα απ’ αυτά έχει «ελεύθερη βούληση», αλλά παρ’ όλα αυτά συγκρο­τούν οργανωμένα συστήματα που φαίνονται να ‘χουν αιτιοκρατική συμπεριφορά έρχεται να μελετήσει η σχετικά πρό­σφατη θεωρία, το χάος. Το χάος αντίθετα απ’ ό,τι λέει το όνομα του, μελετά ακριβώς τα πολύπλοκα συστήματα που οργανωμένα συνεχίζουν να υπάρχουν χωρίς κυριολεκτικά να υπάρχει αιτία για την ύπαρ­ξή τους.
Ένα από τα τελειωτικά κτυ­πήματα στη βεβαιότητά μας, ότι ο κόσμος είναι έτσι όπως τον βλέπουμε, έρχεται το 1931 με το θεώρημα της μη αποκρισιμότητας του Godel σύμφωνα με το οποίο μια μη αντιφατική αξιωματική θεωρία δεν μπορεί να αποδείξει την ίδια της την μη αντιφατικότητα.
Το ερώτημα της ύπαρξης έχει φαινομενικά παραμερι­στεί από τους επιστήμονες που δεν εξετάζουν το γιατί αλλά το πώς. Το κακό είναι ότι η σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη φαίνεται να αδυνατεί να παρακολουθήσει τις εξελί­ξεις και να πάρει την σκυτάλη ερμηνεύοντας τα επιστημονι­κά δεδομένα. Ίσως πάλι, αυτό είναι μια διεργασία που απαι­τεί χρόνο και πρέπει να δώσουμε χρόνο στους σύγ­χρονους διανοητές, ώστε να βγάλουν τα συμπεράσματά τους. Το σίγουρο είναι ότι το ταξίδι αυτό της αναζήτησης θα συνεχιστεί. Άλλωστε, μάλλον το ταξίδι αξίζει περισσότερο, παρά το τέλος του, αν υπάρ­χει.
Ο άνθρωπος, μια αμελητέα ποσότητα στην συμπαντική απεραντοσύνη, μπορεί να ’ναι κι ο υπαίτιος για την ύπαρξη του σύμπαντος. Σύμφωνα με την Ανθρωπική Αρχή (επίσημη επιστημονική εκδοχή) το σύμπαν υπάρχει, διότι υπάρχει ο άνθρωπος που το παρατηρεί και είναι απαραίτητο να ’χει αυτό το μέγεθος και την πολυ­πλοκότητα για να υπάρχει η δυνατότητα εμφάνισης ζωής σ’ αυτό.
Η σύγχρονη φυσική άλλαξε κατά πολύ, έννοιες όπως χώρος, χρόνος, ύλη κλπ., μ’ αποτέλεσμα κανείς σοβαρός διανοητής να μην έχει το δικαίωμα ν’ αγνοήσει αυτή την εξέλιξη αν θέλει να βγάλει τα συμπεράσματα του. Μόνο με την προσπάθεια κατανόησης του κόσμου απ’ όλες του τις πλευρές (μαθηματική, ποιητι­κή, ψυχολογική, αναλυτική) θα μπορέσουμε κάποτε ν’ απα­ντήσουμε στο ερώτημα, αν είμαστε ένας σωρός από κινούμενα σωματίδια ύλης ή όχι μόνο.


Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "Ελευθερία" της Καλαμάτας το 2000

Δεν υπάρχουν σχόλια: